Evin Aydar >>>>>>
“Kadinlari ve çocuklari kopru altina götürüp
kursuna dizdiler, yasayan canli birakmadilar”
KOÇGIRIAYAKLANMASI (1920-1921) (Kisa Aciklama)
Misto Pasa, Maciran (imranli) Çit yöresinde degirmencilikyapmaktadir. Ali Beyle musahip dir. Abdülhamit’e 1000 teneke bugday verdigi için pasalik unvani veriliyor. Kendisine kiliç hediye ediliyor. Koçgirililerin önderligini yapanlar Diyap ve Boz agalardir. Koçgiri köyleri asil yerlesim yerleridir. Bu köyde geçmiste Ermeniler yasamaktaydi. Halen kilise ve mezarliklari mevcut. Misto Pasa’nin kardesi Mahmut Bey Kizilqele’de oturmaktadir.
Alisan ve Haydar beyler, Misto Pasa’nin çocuklaridir. Alisan Bey Bogazveren’de, Haydar Bey Karapar’da oturmaktadir. Isyanin önderlerinden Aliser Azgerköyündendir. O dönemdeilk kez Kürtler adina diplomasi yapan Kürt aydinidir.
Misto Pasa disinda yukarida isimleri sayilanlar ve Aliser’in kardesiTuran, Kevres köyünden Taqi, Cefan köyünden Azimet, Çermisik köyünden Haci Bey, Gemecik köyünden Nuriye Keles, Qoyunqesi köyünden Kemere, Karapar köyünde bir araya gelerek, hareketin yapilip yapilmamasini tartisiyorlar. Alisan Bey ve esi Dersim’de cürler. Kisçok sert oldugu için dönemiyorlar. Devlet güçleri provokasyonla hareketin erken baslamasina neden oluyorlar. Süreç henüz kistir, hazirliksiz bir hareketi daha kolay bastiracaklarini düsünürler. Haydar Bey Martla hareketi baslatiyor. 6 Mart 1921de Imranlisehir merkezine Kürt bayragi dikiliyor. Zara’dan Imranli’ya dogru gelen Osmanli güçlerine Günde Ûeseban’da darbe vuruyorlar ve cephanelerine el koyuyorlar. Sivas’daki yönetim daha büyük bir askeri güç sevkediyor. Alisan ve Haydar Beylerin denetiminde yürütülen hareketin alani Koçgiri (Zara, imranli, Divrix, Hafiq, Kuruçay, Refaxiye ve Sariz’a kadar uzanan alandir) dir.
Düzenli bir ordu yoktur. Onar, yirmiser kisilik gruplar, besli denilen silahlarla savasmaktadirlar. Gerekli silah ve cephaneleri yoktur. Dersim halki disinda bir destekleri yoktur. Savasmak isteyen insanlar silah bulamiyorlar. Savas araç ve gereçleri Osmanli ordusundan elegeçirdikleridir. Kadinlar arasinda da silah kusanip savasanlar mevcuttur.
Haydar Bey ve beraberindekiler Çengelli dagina, Azimet ve Taqi beyler Çiyaye Sor’a gidiyorlar. Daha sonra Azimet Bey Türk çeteleri tarafindanöldürülür.
Sadiyan asireti agasi Paso, Topal Osman güçlerini pusuya düsürüyor ve bütün cephanelerine el koyduktan sonra birakiyor.Paso daha sonra Gundebekir’a köylüleri tarafindan öldürülür. Topal Osman durumu haber alir ikinci kez yine ayni güzergahtan gelir. Kuruçay,Çit,Çengelli istikametinde ilerliyor. Taqi, Haydar Bey ve Sadi asireti mensuplari birbirlerine kirgin bir sekilde degisik yörelere gidiyorlar. Bu durum Topal Osman güçlerinin rahatlikla ilerlemesine yol açiyor. Haydar Beyin köyü Karapar’a dogru giden ve silahlanip savasmak isteyen Koçgiri, Bekiran, Gemiye, Çiçekali, Azger, Gezger, Diyar, Konagakevn köylerinin halki silahsiz ve korunmasiz bir biçimde Refaxiye tarafindan
gelen Topal Osman güçlerince tümüyleöldürülür. Korku salmak için cenazeleri üst üste odun istifi gibi atilir. Sivil halk Çiyaye Sor (Kizil Dag) ve Çengelli daglarina, ormanlik alanlara siginir.Bogazveren köyü yakinlarindaki magarada 75 gün boyunca onlarca insan saklaniyor. (Her iki dag da halk tarafinda kutsal görülmektedir.) Magara, dag ve ormanlik alanlara siginamayip yakalananlarin hepsi kursunlanir, hançerlenir. Hareket bastirildiktan sonrayakalananlar, Sivas’ta yargilandi. Mahkemeler ve sürgün birbirini izledi. Halkin bir bölümüçevre Kürt illerine gitti.Köylerde tam bir soykirim uygulandi, isbirlikçi bir kaç köy disinda bütün köyler bu vahsetten nasibini alir.
Koçgiri’de TC büyük bir katliam yapmistir ancak Koçgiri’nin yenilmesinin en büyük nedeni ihanet ve ulusal birligi saglayacakönderligin olmamasidir.
Halkin Yapisi Maciran (imranli); 108 köyden olusuyor. Bunun yalnizca 8’i türkçe konusuyor. Türkçe konusan köylerin de bir kismi Sünni,bir kismi Alevidir. Kürt köylerinin tümü Alevi. Diger ilçelerde de ayni durum mevcuttur. Imranli merkezinde oturanlar, 1893 Osmanli-Rus harbinden kaçan ve Alisan Bey tarafindan buraya yerlestirilen türkçe konusan kisilerdir. Bunlar Kürtlerin bütüniyiniyetlerine, kendilerini topraklarina kabul etmelerine ragmen, daha sonra Topal Osman’in güçleriyle birlikte Kürt halkina saldirmislar ve katliamlarda rol oynamislardir. O dönem Kürtlere saldiran Sünni Türk köylerinin tümü herfirsatta Kürt Alevilerine saldirmaktadirlar, bugün tamamina yakini MHPlidir.
SÜRGÜN
Refaxiye beylerinden Idris ve yakinlari hangi köylerin halkinin sürgüne gönderilmesi konusundailgili birimlere gerekli bilgiyi sunuyor. Bu insanlar sürgün edildikten sonra arazilerinin tümüne sahip oluyor.
Balikesir, Ivrindi, Çarklicak köyü ve çevresine Haydar Beyin yakinlarini yerlestiriyorlar. Bursa, Balikesir, Eskisehir, Konya ve Afyon sürgün yerleridir.
Alisan ve Haydar Beyler 7 yil Istanbul’da sürgündekaldiktan sonra köylerine dönebiliyorlar. Taqi Bey’in çocuklari halen Kevresle, Alisan Bey 1933’de suikast Be öldürüldü. Çocuklari vetorunlari Türk metropolerineveAvrupa’ya gitier. Mahmut Bey’in akrabalari Balikesir’e sürüldü. Bir kismi halen Kizilqele’de yasamaktadir. Aliser Dersim’de hain Rayber tarafindan suikast sonucu öldürüldü. Yakinlarinin bir kismi Azger köyünde yasamaktadirlar. Tarbasii Memik yenilgiden sonra Dersim’e gitti ve suikast sonucu öldürüldü.Çocuklari halen Tarbasköyündeyasamaktadirlar. Haci Bey savasmadi.
Haydar Bey yönetme yeteneginden uzak, rahatlikla kandirilabilen bir yapiya sahipti. Bu yapiya sahip olmasaydi Koçgiri’de farkli bir durum gelisebilirdi. Sürgün dönüsü imranli’da yasamini sürdürdü.
Koçgiri’de halkinin özgürlügü için savasan Taqi Bey”in oglu Dursun Kamber Akturk’le ölümünden birkaç gün önce yaptigimiz röportaji oldugu gibi yayinliyoruz. Agir hasta oldugu ve zorlukla konustugu için, çok seyi anlatamadi. Savasçiydi ve kendisine Aktürk soyadini sonradan verdiler. Ancak O hiçbir zaman bunu içine sindiremedi. Bu soyadi ona Koçgiri katliamini hatirlatiyordu. Bu söyleside Kürt Alevi tarihinin karanlikta birakilan bazi noktalarina parmak bastigi inancindayiz.
Roportaj
—————-
Zülfikar: Kendinizi tanitir misiniz?
D. Kamber: Hozat’in Xopik köyünden gelmeyiz. sex Hesenan asiretindeniz. ilkin Kemah’a geliyorlar. Xalet Bey Osmanlinin oradaki yöneticisi. Dayim, Kemah’tan Susehri’ne kadar olan bölgenin vergisini toplayip Xalet Bey’e vermekle görevlendiriliyor.
Zülfikar: Vurgunu anlatir misiniz?
D. Kamber: Misto Pasa’nin katibi olan Aliser Efendi Zara’ya gidiyor. Muamer Bey orada kaymakam. Aliser’in yaninda Misto Pasa’nin aleyhine konusuyor. Gücünden korkuyordu. Aliser’in elinde bastonu varmis, bastonu kaymakamin basina indiriyor. 0 kaymakam gidiyor, daha sonra Sevvaz’a vali olarak dönüyor. Aliser Efendiyi Sevvaz’a istiyor. Kendisine, “Osmanlinin düsüncesi; “Koçgiri Rusla birlesti seklindedir” vb. seyi er söylüyor. Sonra 250 süvariyi imranli merkezine gönderdiler. Bu süvariler Haydar Bey ile babami Delidaga götürdüler. Bunlari orada öldürmek
istediler. Faik Bey adinda bir jandarma komutani öldürülmeleriniönlüyor. Bunlari gerisin geriye Asagi Duridn köyüne getirip bir eve kapatiyorlar. Bu köy Sünni Türk köyüdür. Ekmek ve suyu yukardaki bacadan kendilerine birakiyorlar. Misto Pasa’nin kardesi Mahmut Beyi de Susehrine götürüyorlar. Orda Sadili Kirmo Yusuf, MistoPasanin kardesinin getirildigini haber aliyor ve gidip görüsüyor. Durumunu anliyor. Vahit Pasayi haberdar
ediyor. Vahit Pasa Imranli’ya (Maciran) tel çekiyor, yanima getirin diyor. Faik Bey, babam Taqi’yi, Alisan ve Haydar Beyi Vahit Beyin yanina götürdü. Mizikalar çaliniyor. 1 yüzbasi ve jandarmalar bizimkileri çadirin yanina götürüyorlar. Çadirin içinde Vahit Pasanin “esekoglu esegin apoletlerini sökün” demesini bizimkiler duyuyorlar.
Haydar Bey, Faik Beye “Bizi pasanin sinirli zamaninda getirdin, ya bunlari öldürün derse, ne yapacagiz” diyor. Daha sonra bizimkileri çadirina aliyor. Sohbet sirasinda “hanginiz Alisan Bey, siz iyi kursun atar misiniz?” diyor.
Alisan Bey, Haydar Beyin iyi attigini belirtiyor. Bir ay bizim beyleri orda tuttular. 1 tabur askeri bizim köye verdiler. Yüzbasi geldiginde biz misafir 1 perverligimizi gösterdik. Bizimkiler hapisten döndüklerinde, yüzbasi onlari Mistolara davet etti. Bende babamla birlikte gittim. Tabur komutani izzet efendi kürtçe kilam söyleyen, Elo’ya “ulan anasini S……. niye kürtçe söylüyorsunuz” diye bagirdi. Bunu derdemez babam “niye adamima küfür söylüyorsunuz”dedi ve ayaga kalkti. Hüseyneres’te görevli bulunan 4 bölük komutani Çerkez Sahin’de kalkti tabancasini çekti. Sen kim oluyorsun dedi ve Izzet Efendiyi köseye sikistirdi. Diger zabitlarin elleri silahlarinda, bir ates edilse en az 10 kisi ölecek.
Zaten oradaki görevliler yaralanip Istanbul’a kaçmayi tercih ederlerdi. Bizim köylüler silahlarini alip kapiya dayandilar. “Kimdir beyimiz e karsi gelen” diyorlardi. Sabahleyin
Dursun Kamber AKTURK ve esi kalktik Hüseyneres’e gittik. Gula Mistan’i getirmisler orda oynatiyorlardi. Biz köye döndük.
Zülfikar: Vurgun nerden basladi?
D Kamber: Hükümet 500 ki silik bir alay asker gönderdi. Izzet Bey adinda bir binbasi vardi. Rifet’e Kür onlar araniyorlardi. Onlar daglardaydilar. Onlari yakalama bahanesiyle askerler gönderildi. Rifet ve yanindaki silahli kisiler Kandiller ile Kapukaya arasinda askerleri pusuya düsürdüler. 1’i öldürüldü, 16’siesir alindi. Devlet Haydar Beyi ve babam onlari, teslim alinan askerleri almaya gönderdiler. 20 civarinda erkegi teslim alan Haydar Bey hepsini Bogazveren’e götürdü. Orda onlara elbise giydirdiler, ihtiyaçlari karsilandi ve gönderildiler. Haydar Beyin evinin kapisinda duran albayi Nezo vurdu.
Albay vurulunca o alay gitti. Zor durumdaydilar. Birkaç cephede savasiyorlardi. Bundan dolayi Kürtlerin üzerine gelemediler. Bizleri oyaladilar. Yazin askerlerini imranli’ya gönderdiler. Hükümet Topal Osman adli eskiyayiüzerimizegönderdi. Sadili Paso vurulmasaydi, Topal Osman üzerimize gelemezdi. Bekiranlilar onu vurmakla Kürtleri büyük bir savasçidan, bir kahramandan ayri düsürdüler. Topal Osman’in Koçgiri’ye girme kapisi, Refaxiye tarafindan bu sekilde açik kaldi. Topal Osman’a gün dogdu. Topçam’daki Rumlarin hepsini kirdi. Eskiyaydi, mahiyeti vardi. Ermenilere de zarar verdi. Refaxiye’ye dogru geldi. 500 kisi de Dersim’den aldi.
Haydar Bey Tuzla gözüne gitti. Azimet Bey Pola deresine gitti. Güçlerayrildi.AzimetBey gittigi yerde yenildi. Yenilenler Imranli’ya dogru geldiler. Ben, babam ve diger “Bu süre zarfinda Imranli ve civar yerlerden üçyüzden fazla kisiyi boyunlarina weris baglayip, kaniçilaya, kamçilaya yürüterek Sivas’a hapse götürdüler. Seyit Riza büyük tepki gösterdi.”
savasçilar Göleris’ e gittik. Kürt kuvvetleri 900 düsman silahina el koymuslardi. Alisan Bey Divrixi’de kaymakam idi. M. Kemal, Alisan Beyi Refaxiye’ye gönderdi ki, o silahlari alsin. Alisan Bey, Hildere’de duruyordu. Dersimliler geldiler ve o silahlari katirlara yükleyip götürdüler. M. Kemal Alisan Beyi Dersim’e de gönderdi. M. Kemal askeri Yunan’in önüne gönderdi. Yunan bittikten sonra çekti buraya. Topal Osman geldiginde 500 Dersimli ve Koçgiriliden bazilari ona ve mahiyetine karsi savasmaya gittiler.
Refaxiye’de degirmenlerin ordan bizim buraya 3 ayda gelebildiler. Mitralyözleri vardi. Bize göre silah yönünde güçlüydüler. Biz Ortaköy degirmeninin orda mevziye yatmistik. Yenice tarafindan bir bölük asker geldi. Biz dürbünle izliyoruz. Kuz köyl e kadin ve çocuklari topladilar. Köyün altina pire (köprü) nin yanina götürdüler. Hepsini taradilar bunun üzerine biz saldiriya geçtik. 12 askeri orada öldürdük, kaçamadilar. Kayinbogaz’da kaldilar, orayi sardik. Gomamistik’in oraya da askerler gelmisler di. Alaylar ordan geriye dönüyor.
Ortaköy’den Pilo karisini yanina almis suya vurup karsiya geçiyorlar. Askerler yakalamis, nereye gittigini soruyorlar, “size bilgi vermeye geldim” diyor.
Azimet Beyin gittigini, Haydar BeyinÇengelli’de oldugunu, babamin mahiyetinde olan 70-80 kisilik silahli güç disinda kimsenin bulunmadigini belirtiyor.Onun verdigi bilgiler dogrultusunda asker hücuma geçti. Babaligim Nuri vuruldu. Amcam Izzet ve digerleri Agila gittiler. Yaralilarimiz vardi. Babam çarpisiyordu. Biz Seyd Hüseynin Gomunaordan Günde Bale’nin yaylasina gittik. Bir bölümümüz kar kütüklerinin üzerinde yürüdük. Birbirimizi kaybettik, Azize Kür’ün yaylasina geçtik. Gürgin tarafinda duman yükseldigini haber verdiler. Haberci gönderdik, Azimet Bey ordaymis.Kelares,Kanisurik,Mistan köylerine haber gönderdik, ekmek istedik. Azimet Bey de yanimizageldi. Orda epey tartistik. Durumumuzu konustuk Bazilari kara, magara yasamina, açliga dayanamadiklarini belirterek bizden ayrilip gittiler. Savasmayi biraktilar. Biz bulundugumuz yerden Kevresipi’ye geçmek istedik. Kar bastirdi. Geri döndük. Biralayaskeryolda hareket halinde. Birsüre sonraÇiyeye Sor’intepesine ulastik. Etrafi rahatlikla dürbünle izliyoruz. Onlar da bizi görmüsler, ama ulasamadilar. Neset adli al bay baslarindaydi. Alevi oldugu söyleniyordu. Bulundugu yerden izliyoruz. Köylerden ates ve duman yükselmekteydi. Babam, “bunlar bütün köyleri yaktilar, yakaladiklariniöldürdüler, artik dönüp giderler” dedi. Ve ardindan, “biz Yenice köyüne dogru gidelim. Bunlar ulasmadan ordaki insanlarimizi kurtaralim” dedi.
Goma Nuriye geldik. Bir gece sonra Yenice’ye ulastik. Ertesi gün iki haberciyi Mahmut Beye gönderdik. O, habercilere bizim yanina gitmemiz gerektigini söylemisti. Kaniya Sipi-Sivanke köyüne gittik. Yanimizda bir tane de Ermeni çocuk vardi. Yetimdi, açti. Sürekli agliyordu. Hepimiz açtik. Kuto’nun evine gittik. Zor bela 14 ekmek aldik. Mahmut Beyin ogullari Hakki, Haydar, Hüseyne Kür bize at getirdiler. Görüstükten sonra bu atlara binerek Goleris’e dogru yol aldik.
Erzincan mutasarifi, af çiktigini ve kendisinin Taqi Beyi korumasi gerektigini söylüyor, Mahmut Beye. Mahmut Bey inanmiyor. Mahmut Bey, mutasarifa “dogru mu söylüyorsun, Taqi Bey su anda benim evimde” diyor. Birlikte eve geliyorlar. Geldiler bizayri biryerdeyiz. Ben birakmadim babam yanina gitsin, güvenmiyordum.Öldürtebilecegini düsünüyordum. Mutasarif ayrilip Babus’a gitti, giderken Mahmut Beye, “gidip getireceksin, ölüyse “~”~” basini, sagsa kendisini görmek istiyorum. Haber aldim Haydar Beyin paralari Taqi Beyin yanindadir, paralar için onu öldürdünüz mü” diyor.
Mahmut Bey bize konustuklarini anlatti.Babam ve kendisi beraber Babus’a gittiler. Ertesi gün bize bir seyler hazirladilar. Biz de Goma Xancike’ye dogru hareket ettik. Yanindakiler de babama tekrar “Babus’a gitme seni vururlar” diye tembihlediler. Sivanke’ye geçtik. Ordabiray kaldik. Peci köyüne geldigimizde ben hastalandim.
Bu süre zarfinda Imranli ve civar yerlerden üçyüzden fazla kisiyi yakalayip boyunlarina vveris baglayip, kamçilaya, kamçilaya yürüterek Sivas’a hapse götürdül er. Seyit Riza buyüktepki gösterdi. Sürekli tel çekti, hapistekiler birakilsin diye.
Zülfikar: Topal Osman’i nerede ve kim vurdu?
D. Kamber: Biz mevzideydik, izliyoruz. Dilo haini bilgi verdi ya, o da rahatlikla dolasacagina inandi. Berver’den geliyorlar. Ortaköy’de Topal Osman güçlerinin önünü kestik, Zimeg köyünde yasayan bir tek sey birakmadilar. Her seyi yok ettiler.
Bizim atis mesafesine girince Hesene Silike nisan aldi ve vurdu. Atiöldü, kendisi yaralandi. Çaliyurt’ta bir dürzü iti sirtinda tasidi
Zülfikar: Isyandan sonra neler oldu?
D. Kamber: Misto Pasa Alisan’a söhretli bir dügün yapti. Resit Pasa Sivas’ta haber gönderip Misto Pasa’yi istiyor. Gidip geldi. Hasta düstü ve bir iki gün sonra öldü. Biz zehirlendirildigini düsünüyorduk. Güçlü Kürt istemiyorlardi.
Trabzon mebusu Ali Sükrü, M. Kemal’e karsiçikiyor. M. Kemal bundan korkuyor ve Topal Osman’a Sükrü Beyi vurdurttu. Topal Osman’i pasa edecegini söylüyordu. Ali Sükrü’yü evine davet edip boguyor. Cinci deresinde batakliga atiyor.M. Kemal kendisine engel olabilecek herkesi vurdururdu. Sonunda Topal Osman’i da istedigi gibi kullandiktan sonra öldürttü. Çünkü M. Kemal’in çok seyini biliyordu. Ziya Xursit, Sivas valisi Faik Beyin kardesiydi, izmir’de M. Kemal’i öldürmek istiyorlar. Edirne milletvekili topal Sevki Bey de bunlar içinde, bu zat ihbar ediyor. Tertipçilerin hepsi asildi
Dersim Jenosidi 1937-38 